Sredinom dvadesetoga veka u Valjevu je načinjen niz urbanističkih poteza koji su promenili sliku grada. Između ostaloga, na desnoj obali Кolubare, na brdu Bair (Vidrak), podignut je monumentalni Spomenik borcima revolucije, okružen prostranim spomen parkom.

Izradnja ovakvog kompleksa je zahtevala zatiranje prethodnog sadržaja, starog varoškog groblja. U njegovom sastavu su postojale parcele Ratničkog groblja na kom su sahranjivani oficiri i vojnici postradali u ratnim sukobima 1914, kao i desetak hiljada vojnih i civilnih žrtava velike epidemije tifusa iz prve polovine 1915. godine.

Danas nema tragova Varoškog i Ratničkog groblja, osim uočljivih humki i samo pet spomen obeležja, rasutih, a delimično skrivenih na različitim lokacijama spomen parku. Ratničko groblje prostiralo u relativno uzanom izduženom potezu, desno, zapadno od varoškog, između puta ka Leliću i strme padine ka Кolubari, kao i iza njega. Sastojalo se od tri, nekada uređene, delom i ograđene parcele, koje su se nadovezivale jedna na drugu, a razdvajalo ih je račvanje putnih komunikacija. U nastavku prve od njih nalazio se prostor za masovno sahranjivanje umrlih od tifusa.

Vladimir Krivošejev uz podršku urbaniste Jovana Jovanovića objavio je zanimljiv rad na ovu temu pod nazivom “Tajna valjevskog groblja na Vidraku” i kako on kaže, cilj ovoga rada je da se na osnovu dostupnih izvora što preciznije odredi položaj parcela Ratničkog groblja.

Tajna starog valjevskog groblja na Vidraku

Nije nepoznata činjenica da se spomen park sa Spomenikom borcima revolucije 1941-1945 nalazi na mestu starog valjevskog groblja, formiranog u 19. veku, a da su tu sahranjivani i ratnici poginuli u prvoj godini Prvog svetskog rata, kao i srpski civili i vojnici i austrougarski zarobljenici umrli od tifusa 1915. godine.

Obilazeći Valjevo krajem 1914. godine Arčibald Rajs je zapisao:
„Groblje je navrh brežuljka. Pravilno su nanizani bezbrojni grobovi sa prostim crveno-smeđim krstom koji nosi ime pokojnika. Tu ima Srba, Austrijanaca i drugih nacija. Smrt sve izjednačava i vojnici počivaju pored svojih oficira“.

Ubrzo posle Rajsove posete, sa poslednjim danima 1914. godine, buknula je velika epidemija tifusa, koja je u Valjevu odnela na hiljade žrtava. Pukovnik dr Milan Pecić se sećao: „Dnevno je umiralo 20, 40, 60, 80, 100, a jednog dana i 150“. Umrli su svakodnevno kolima odvoženi na groblje i sahranjivani, prvo pojedinačno a potom sve češće u masovne grobnice.

Dvadesetak godina kasnije novinar Pravde je zabeležio sećanja Valjevaca:
„Upokojeni su sahranjivani jedno na drugo, u zajedničku raku. Kada je zemljište do starog groblja bilo popunjeno i u higijenskom vidu postalo nepraktično zbog strmog nagiba, usled čega je čak bila upotrebljena i vojska da ponovo zakopava površno zakopane leševe, prešlo se na sahranjivanje kod novog groblja“.

Usled izmena urbane strukture grada, praćene i drugim imperativima, u Valjevu je došlo do niza promena društvene memorije. Između ostaloga, promenjen je i naziv brda na kom se groblje nalazilo. Stari naziv Bajir (na turskom: brdo) je zamenjen nazivom Vidrak, kako se ranije zvala samo zapadna strana brda, ka Kolubari. Sa tim izmenana saznanje o nekadašnjem postojanju varoškog groblja na Bajiru – Vidraku nije nestalo, ali je delimično izbledelo iz sećanja. Znalo se da su na Bajiru sahranjivani ratnici pali u bojevima i vojne i civilne žrtve epidemije tifusa, ali je uopšteno smatrano da se sve to odigravalo u sklopu jedne celine, bez omeđavanja i jasnih podela na stari civilni i noviji ratni deo groblja.

Međutim, istorijski izvori raspoloživi od ranije ukazuju da je podela bilo, da su postojale izdvojene parcela, a novotkriveni izvori omogućavaju da se svaka izdvojena parcela prepozna, odredi njena funkcija, kao i položaj na terenu.

Od ranije je poznat stari katastarski plan Valjeva, nastao po premeru iz 1926. godine, na kome se jasno vide granice i sadržaji staroga groblja. Centralno mesto, sa jasno označenim međama je zauzimalo civilno – varoško groblje, formirano tokom prve polovine 19. veka.

Pored niza grobova sa manjim spomenicima tu se nalazila i jedna „kapela“, tačnije velika privatna porodična grobnica.

Putopisac Feliks Kanic, koji je 1888. godine obilazio Srbiju, zapisao je da je na valjevskom groblju uočio mauzolej porodice trgovca Miloša Glišića, koji su podigli njegovi sinovi, a „koji se visoko uzdiže i izdaleka pada u oči“.

Upoređivanjem starog katastarskog plana sa današnjim stanjem na terenu uočava se da se privatna grobnica – mauzolej Glišića (žuti krug) nalazila pedesetak metara severnije (niže) od današnjeg položaja Spomenika borcima revolucije (crveni krug), …

Od grobova sa starog varoškog groblja danas je sačuvana grobnica porodice Đorđević (1): dr Semira Đorđevića, upravnika valjevske okružne bolnice koji je umro od tifusa 19. februara 1915. godine, njegovog brata major Dragutina, koji je poginuo na Gučevu 1914. i njihove majke Sofije, koja se upokojila 1919. godine. Spomen obeležje je relativno novijeg datuma.

Činjenica da je major Dragutin tu sahranjen ukazuje da su prve ratne žrtve pokopavana na varoškom groblju, dok još nisu formirane ratničke parcele o kojima će dalje biti reči.

Sačuvan je i mali spomenik Marka Krstovića (2) iz Radanovaca, koji je umro u bolnici 1909, a u „obali“ pored puta, mimo grobljanske parcele nalazi se i spomenik podnarednika Ivana Radojičića (3) iz Popara, koji se upokojio 1915.

Pored starog varoškog groblja (G), kao centralnog dela, na starom katastarskom planu se uočavaju još tri jasno ucrtane i omeđene celine, koje se nalaze u njegovom okruženju.

Namena ovih celina se otkriva na osnovu analiza novopronađene građe (dokumenti, planovi i fotografije) koja se čuva u Arhivu istorije Jugoslavije u Beogradu, a do koje smo došli uz pomoć kolege dr Nenada Lajbenšpergera.

CELINA A

„Groblje ispod starog građanskog groblja na Bajiru“, odnosno „Ratničko groblje u Vidraku“.

„Groblje ispod starog građanskog groblja na Bajiru, koje je groblje najveće. U istom sahranjeno je 15.000 vojnika i izbeglica pomrlih od pegavog tifusa, ove su grobnice bez ikakvih krstova i natpisa“.

Ovo groblje je bilo jasno omeđeno, a u oviru omeđenog prostora se nalaze ucrtane grobnice. Verovatno je počelo da se formira krajem 1914 (?!). Tu je 1931. godine, pored grobova srpskih vojnika, registrovan i grob izvesnog Franza Krunna.

Realno je da se pretpostavi da su grobnice za masovno sahranjivanje 1915. bile u njegovom nastavku, ka jugu – a (?!).

Prostor ovoga groblja je danas delimično pošumljen, a na proplanku se nalazi veliki betonski krst (1).

Njega nema ucrtanog na planovima rađenim pre devedeset godina, ali se zato skoro istovetni krstovi uočavaju na dokumentima vezanim za celinu B (shodno tome, moguće je da se pretpostavi da je odatle prenet i postavljen na sadašnje mesto ?!).

CELINA B

„Ratničke kosturnice iznad Vidraka“ odnosno „Groblje više starog građanskog groblja na Bairu“.

„Groblje više starog građanskog groblja na Bajiru; to groblje su okupatori uredili, izgradnjom četiri velike uzdignute ozidane grobnice, sa velikim betonskim krstovima. Tu besumlje pokupili su kosti svojih vojnika i sahranali“.

„Костурнице су изграђене за време окупације 1916. године, у које су са разних страна у Општини, из многих разбацаних гробова, покупљење кости ратника и сахрањене у ову костурницу. Ако је на коме од ових гробова постојао споменик, подигнут од родбине, узидан је у зидове костурнице“. (pri izradi plana bili su vidljivi tekstovi sa 7 takvih spomenika, 2 austrougarskih i 5 srpskih vojnika !?)

Трагови хумки и зида костурница су и данас уочљиви на терену.

„Groblje na Poparama“ odnosno „Glavno ratničko groblje iznad Vidraka“.

„Groblje na Poparama, koje počinje od ove 4 grobnice (nap: celina B), takođe su okupatori uredili u dva groblja, humke po kvadratima uzdigli, pobusali i žicom ogradili, to su grobovi srpskih oficira i vojnika, sa drvenim krstovima bez natpisa.“

Od ove grobne celine danas je sačuvano samo grobno mesto američkog lekara Dr Samuela A Kuka. Nalazilo se na centralnom mestu, na platou koji je groblje delio na dva dela. Danas se tu novi spomenik.

Pored dr Kuka tu su buli sahranjeni i austrougarski lekari Dr. Fridrich Ploghl i Dr. Alfred Peilzher.

Danas je ovo groblje pošumljeno, a pored groba dr Kuka, prepoznaju se i tragovi drugih humki.

REZIME

Pored starog varoškog groblja (G), koje se delom prostiralo na zatravnjenom platou današnjeg spomen-parka (ispod kojeg je, na mestu sadašnje spomen table bio mauzolej porodice Glišić – g), a delimično na pošumljenom delu severno i zapadno od spomenika, na brdu Bajir (Vidrak) su postojala i tri vojnička groblja iz Prvog svetskog rata:

A) Ratničko groblje na Vidraku, ispod građanskog groblja na Bajiru, verovatno formirano krajem 1914, a realna je pretpostavka da su u njegovom produžetku masovno sahranjivani umrli od tifusa 1915. godine.

B) Kosturnice iznad Vidraka, više građanskog groblja, sa betonskim krstovima, koje su 1916. godine sagradile okupatorske vlasti i u njih preneli pojedinačne stradale iz šireg okruženja valjevske opštine.

V) Glavno ratničko groblje u Poparama, iznad Vidraka, formirano krajem 1914. i tokom 1915, a koje su 1916 uredile okupacione vlasti, sagradivši kamenu kapiju i ogradivši ga žicom.