SVETLA SLOBODE – OSLOBOĐENJA VALJEVA OD 1788. DO 1944. GODINE

Na osamdesetogodišnjicu oslobođenja Valjeva u Drugom svetskom ratu, 18. septembra 2024. godine u Galeriji i Plavoj sali Narodnog muzeja Valjevo otvorena je izložba i promovisana monografija pod nazivom “Svetla slobode: Oslobođenja Valjeva od 1788. do 1944. godine” autora prof. dr Vladimira Krivošejeva, muzejskog savetnika Narodnog muzeja Valjevo.

Prisutne je na otvaranju pozdravila direktorka Narodnog muzeja Valjevo Jelena Nikolić Lekić istakavši da se ovom izložbom i monografijom odaje počast svim oslobodiocima Valjeva od kraja 18. veka do Drugog svetskog rata, uz posebnu pažnju na datume oslobođenja našeg grada, kao i na okolnosti i događaje koji su im prethodili.

Publici se obratio i načelnik Kolubarskog okruga Viktor Mićić koji je konstatova da je narodu potrebna istina, a da je ovim projektom, koji jasno definiše datume i prilike, istina dobila posebnu vrednost.

Kako je autor otkrio, projekat “Svetla slobode:oslobođenja Valjeva od 1788. do 1944. godine”, usputno je realizovan u dužem, poludecenijskom periodu, da bi 2024. godine, u godini obeležavanja 210 godina od oslobođenja u Prvom srpskom ustanku i 80 godina od oslobođenja u Drugom svetskom ratu, ali i 110. godina od oslobođenja Valjeva prilikom Kolubarske bitke, ova istraživanja postala prioritetna. Cilj je bio da se tamne mrlje lokalne i nacionalne istorije osvetle, te da se primenom temeljne naučne kritičke metode utvrde precizni datumi svih bitnih događanja kao i konteksti i širok spektar okolnosti koje su prethodile svakom od oslobođenja.

Dok je decenijama u nazad oslobođenju Valjeva u Drugom svetskom ratu posvećivana puna pažnja, zanemarivani su datumi svih prethodnih oslobađanja tokom dužeg istorijskog perioda. Zanemareno je po mnogo čemu pionirsko oslobođenje Valjeva na početku Austro-turskog rata sa kraja 18. veka, poznatog kao Kočina krajina – 10. mart 1788. godine. Datum oslobođenja Valjeva na početku njegovog novovekovnog razvojnog procesa, u Prvom srpskom ustanku, ne samo da nije obeležavan, već nije bio ni preciziran sve do početka ovog veka, kada se pribli­žavala velika godišnjica, 200 godina od Prvog srpskog ustanka. Tek tada je on definitivno utvrđen i proglašen za novi Dan Valjeva, ali taj čin nije pratila naučna studija koja bi ukazala na održivost utvrđenog datuma – 20. marta 1804. godine, a nepreciznost nekih drugih datuma koji su pominjani u literaturi (8, 13, 19, i 21. mart). I oslobođenje Valjeva u Drugom srpskom ustanku, 28. maj 1815, bilo je zapostavljeno, budući da se na njega gledalo kao na nastavak ranije započetog istorijskog procesa. Uz to ni osobođenju Valjeva u Prvom svetskom ratu nije pridavana pažnja koju on zaslužuju. Ne samo da nije bio obeležavan, već dan ulaska oslobodilaca u grad nije ni bio utvrđen, tako da su se u različitim, uglavnom novinskim člancima, pominjali 3, 28. i 31. oktobar, pa i okvirno: „početak novembra“. Radom na ovom projektu dr Krivošejev je, detaljnom naučnom kritikom ranijih navoda i pronalaženjem nepoznatnih istorijskih izvora nedvosmisleno ukazao da je Valjevo oslobođeno 30. oktobra 1918.

Posebna pažnja pridavana je datumu oslobođenja Valjeva od strane komunističkih, partizanskih formacija pred kraj Drugog svetskog rata, 1944. godine. Taj datum bio je proglašen i za Dan grada. Decenijama je svake godine svečano obeležavan neadekvatan datum konačnog oslobođenja Valjeva od nemačkih okupatora – 15. septembar, mada istorijske činjenice ukazuju da je okupator Valjevo napustio 18. septembra 1941. godine.

“Najzanimljiviji mi je bila ta zabuna oko datuma proslavljanja starog Dana grada 15. i 18. septembar. Pokazalo se da su 15. septembra partizani ušli u centar grada i porazili ljotićevce, ali ne i Nemce, nemački garnizon je i dalje u Valjevu na Petom puku u koji se sklanjaju ostaci ljotićevaca. Sutradan jedna kolona Nemaca kreće ka Valjevu, partizani se bez borbe povlače iz Valjeva 16. septembra. Nemci su ponovo ušli u grad, u celini ga zauzeli, krenuli opsežne pripreme da sve svoje resurse materijalne koje žele iznesu iz grada, a ono što ne mogu da iznesu, a to je kasarna Petog puka, da zapale i dignu u vazduh i 18. septembra oko 15 sati poslednji kamion te kolone koja napušta Valjevo se zaustavlja ispred zgrade Okružnog suda, skidaju nemačku zastavu i nemačku tablu koja je bila na toj zgradi i produžuju dalje. Ovo nije nepoznato. U nekim relativno ozbiljnijim radovima se pominjao i taj 18. septembar, ali je 15. obeležavan. Zašto je to tako bilo mogu da pretpostavim. Prvi razlog je jer 18. septembra nije bilo borbe, niko nije poginuo, niko nije mogao da bude proglašen za narodnog heroja, a drugi razlog se ogleda u tome što je u ikonografiji tog vremena bilo potrebno da se pokazuje da je dan za danom nešto oslobađano. Slavljeno je oslobođenje Valjeva 15. septembra, a 18. septembar kada je Valjevo zaista osvanulo slobodno je bio dan oslobođenja Lajkovca i danas nepostojeće opštine Kamenica”, otkrio je svojim istraživanjima dr Krivošejev.

Rezultati njegovih istraživanja predstavljena su kroz dva elementa – autorsku monografiju koju su recenzentski verifikovali istoričari, naučni eksperti za različite istorijske periode: dr Kosta Nikolić, naučni savetnik iz Instituta za savremenu istoriju; dr Nedeljko Radosavljević, naučni savetnik i dr Milić Milićević, viši naučni saradnik iz Istorijskog instituta i Dr Dalibor Denda, vanredni profesor, viši naučni saradnik iz Instituta za strategijska istraživanja. Drugi element je izložba u okviru koje je na panoima može izložena istorijska naracija o svim tim događanjima, svim oslobađanjima vezano što za datume što za proces kako je sam proces tekao, za šta su korišćeni dokumenti iz a iz zbirki Narodnog muzeja Valjevo, kao i kopije dokumenata dobijene iz Arhiva Srpske akademije nauka i umetnosti, Državnog arhiva Srbije, Vojnog arhiva i drugih srodnih institucija.

“Na izložbi su predstavljeni i razni predmeti, a meni najzanimljiviji je predmet koji nije direktno vezan za Valjevo. Naime, dva dana posle Valjeva u Prvom svetskom ratu oslobođen je Beograd. Tih dana, po oslobađanju Beograda, neke beogradske gospođice poklanjaju pehar vojvodi Živojinu Mišiću, taj pehar se nalazi u valjevskom muzeju već nekoliko decenija i sad je prvi put dostupan publici. Istraživao sam ko su Beogradske gospođice, postojalo je Udruženje Beogradskih gospođa knjeginja Ljubica, a to udruženje je imalo svoju podružnicu Udruženje gospođica i te gospođice sa znanjem gospođe Lujze Mišić poklanjaju pehar njenom suprugu”, ispričao je autor projekta prof. dr Vladimir Krivošejev.

Na promociji istoimene monografije u Plavoj sali Narodnog muzeja, pored autora govorili su i dr Nedeljko Radosavljević, naučni savetnik Istorijskog instituta, dr Dalibor Denda, viši naučni saradnik Instituta za strategijska istraživanja i dr Nemanja Dević, naučni saradnik Instituta za savremenu istoriju.

Ukoliko želite da saznate šta je zapisano na staroj drvenoj kasi, kakvu je zabunu uneo francuski šlem, da po prvi put vidite tri crteža Muselimovog konaka akademika Ljube Popovića, kao i zastavu koju je nosio kapetan Jovica Milutinović pod kojom je u Prvom srpskom ustanku Valjevo oslobađano, posetite ovu izložbu koja će u galeriji Muzeja biti otvorena do godišnjice oslobođenja Valjeva na kraju Prvog svetskog rata – 30. oktobra 2024.

B. M.